Şeyh Nimetullah Nahçıvani- Azerbaycan’ın yetiştirdiği, Türk dünyasının mütefekkiri

Bakü – 22.11.25. Taclı Beyim /Türkel Media/: Nimetullah bin Mahmud en-Nahçıvani (yaklaşık XV. yüzyılın ortaları – 1514), adını doğduğu kadim Azerbaycan şehri Nahçıvan'dan alan, Türk-İslam felsefi irsinin en parlak simalarından biridir. O, yalnızca bir din adamı değil, aynı zamanda kozmopolit bir alim ve mütefekkirdi; hayatı Timur, Akkoyunlu ve Safevi İmparatorluklarının şekillendiği tarihsel ve siyasi bir geçiş dönemine denk gelmiştir. Nahçıvani, Mısır'daki Memlük idaresi altındaki Kahire şehrinde büyük nüfuz kazanarak, Azerbaycan-Anadolu-Mısır hattındaki Türk kültür koridorunun entelektüel bağlarını güçlendirmiştir.

Nahçıvani'nin bilimsel faaliyetleri, özellikle irfan ve mistik felsefe alanındaki derinliği ile dikkat çekmektedir ve onun entelektüel mirasının en önemli kısmı şüphesiz ki, büyük sufi filozof İbnü'l-Arabî'nin eserlerine yazdığı şerhlerdir. İbnü'l-Arabî’nin Vahdet-i Vücud (Varlığın Birliği) gibi karmaşık felsefi konseptleri sıklıkla yanlış anlaşılmalara yol açıyordu; Nahçıvani işte bu zorlu fikirleri sistematik bir dile çevirerek, onları geniş Türk-İslam kültür çevresi için erişilebilir kılmıştır. O, bu felsefeyi, dini dogmalardan bağımsız olarak, evrenin birliği ve bilginin ilahi kaynağı hakkında bir evrensel düşünce sistemi olarak yorumlamıştır.

Nimetullah Nahçıvani'nin kendi eserleri arasında en anıtsal olanı "el-Fevâtihu'l-İlahiyye ve'l-Mefâtihu'l-Ğeybiyye" adını taşıyan Kur'an-ı Kerim tefsiridir. Bu eser, sadece filolojik veya fıkhi bir şerh değil, hem təfsir bi'r-ray (akılcı yaklaşım) hem de təfsirü'l-işârî (sembolik/tasavvufi yaklaşım) metotlarını birleştiren eşsiz bir entelektüel eserdir. Tefsirin benzersiz değeri, ayetlerin zahiri hükümlerinin yanı sıra, batıni sırlarını, yani manevi yolculukta olan sufi için taşıdığı derin anlamları da açığa çıkarma çabasında yatmaktadır. Bu eser, onun hem metafiziğe hem de metnin iç hikmetlerine derinlemesine nüfuz ettiğini göstermektedir. Ayrıca, Halvetilik tarikatının Mısır'da yayılmasına öncülük etmiş, ancak faaliyetlerinde Türkçe konuşulan coğrafyada yaygın olan Nakşibendilik gibi diğer akımların etkisi de hissedilmektedir. Nahçıvani, pratik maneviyat ile yüksek entelektüalizmi birleştiren bir ekol yaratmıştır.

İlginç bir nokta olarak belirtmek gerekir ki, Nimetullah Nahçıvani, pek çok büyük alim gibi, bilim merkezleri arasında bilgi akışını sağlayan bir kültür elçisi rolünü üstlenmiştir. Onun Azerbaycan kökenlerinden gelip Kahire'de büyük bir alim olarak tanınması, ardından eserlerinin Anadolu ve Orta Asya bilim çevrelerine etki etmesi, Türk dünyasının bütüncül bir entelektüel sahne olduğunu bir kez daha kanıtlamaktadır. O, sadece din alimi değil, evrensel felsefi düşüncenin gelişimine önemli katkılar sağlamış, Nahçıvan'ın adını İslam dünyasının en büyük entelektüel merkezleriyle yan yana getiren bir mütefekkirdir. Onun mirası bugün de felsefe, tarih ve Türk kültürü araştırmaları için vazgeçilmez bir kaynak olmayı sürdürmektedir.