Türk Destan Geleneğinde Kür Han

Türk destan geleneği, yalnızca tarihî olayların aktarımı değil, aynı zamanda toplumun kültürel hafızasını ve mitolojik sembollerini yansıtan sözlü ve yazılı metinlerden oluşmaktadır. Bu geleneğin en önemli temsilcilerinden olan Oğuz Kağan Destanı’nda adı geçen Kür Han, tarihsel bir şahsiyet olmaktan ziyade mitolojik-destanî bir karakterdir. Bu çalışmada Kür Han’ın destanlardaki yeri, adının etimolojisi ve sembolik anlamı üzerinde durulmuş; Câmiü’t-Tevârîh ve Şecere-i Terâkime gibi kaynaklardaki pasajlar incelenmiştir. Çalışmanın amacı, Kür Han figürünün Türk mitolojisi içindeki işlevini ortaya koymaktır.

Türklerin sözlü kültüründe destanlar, tarihsel kimliğin ve kültürel mirasın en önemli taşıyıcılarıdır. Bu destanlar içinde Oğuz Kağan Destanı, Türk mitolojisinin temel taşlarından biri olarak kabul edilir. Oğuz Kağan’ın kahramanlıkları, oğulları ve kurduğu düzen üzerinden Türk boylarının soy kütüğü anlatılır. Destanda geçen hanlar arasında Kür Han da bulunmaktadır. Ancak Kür Han, destanın farklı varyantlarında değişik şekillerde anılmış, bazen kardeşler arasında adı geçmiş, bazen de iktidar mücadelesinde geri planda kalmıştır.

Bu makalede Kür Han’ın destandaki yeri, tarihsel olup olmadığı tartışması ve isminin etimolojik kökeni incelenecektir.

Bu çalışmada nitel bir yöntem benimsenmiş; tarihsel metin incelemesi yoluyla Kür Han’ın adı geçen kaynaklar analiz edilmiştir. Kullanılan başlıca kaynaklar:
Reşideddin’in Câmiü’t-Tevârîh’i (XIV. yy.)

Ebulgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terâkime’si (XVII. yy.)
Modern araştırmalar: Bahaeddin Ögel (2003), Kemal Eraslan (1999), Osman Fikri Sertkaya (1995), G. Clauson (1972).

Kür Han’ın Adının Geçtiği Metinler
Reşideddin’in Câmiü’t-Tevârîh’inde Dip Yabgu Han’ın oğulları arasında Kür Han da anılır:
“Dip Yabgu Han’ın dört oğlu vardı: Kara Han, Or Han, Kür Han, Küz Han. Kara Han babasının yerine geçti.”

(Câmiü’t-Tevârîh, Oğuznâme bölümü, haz. Göksu, 2009: 47)
Ebulgazi’nin Şecere-i Terâkime’sinde ise durum şu şekilde aktarılır:
“Dip Yabgu Han vefat ettiğinde, oğullarından Kara Han han oldu. Kür Han ve Küz Han ise kendi taraflarında kaldılar.”

(Şecere-i Terâkime, haz. Karatayev, 1996: 89)
Bu pasajlar, Kür Han’ın hanedan zincirinde Kara Han kadar güçlü bir pozisyona ulaşamadığını, fakat yine de Oğuz Kağan’ın çevresindeki önemli figürlerden biri olduğunu göstermektedir.

Kemal Eraslan (1999: 62), Kür Han’ın bazı varyantlarda Küz Han ile karıştığını, bunun sözlü rivayetlerin yazıya geçirilmesi sürecinde ortaya çıkan bir çeşit varyantlaşma olduğunu belirtir. Bu durum, Kür Han’ın tarihsel bir kişilikten çok mitolojik bir tipolojinin parçası olduğunu kanıtlar.

“Kür” kelimesi Eski Türkçe’de “gür, kuvvetli, güçlü” anlamlarına gelir (Clauson, 1972: 693). Dolayısıyla Kür Han adı, “kuvvetli hükümdar” şeklinde yorumlanabilir. Destanda geçen diğer isimlerle (Kara Han, Or Han, Küz Han) birlikte düşünüldüğünde, bu isimlerin tabiat ve güç unsurlarını kişileştirdiği görülmektedir.

Bahaeddin Ögel’e (2003: 47) göre Kür Han ve benzeri figürler, Türk toplumlarının hanedan düzenini ve iktidar anlayışını sembolik düzlemde temsil eder. Kür Han, kardeşler arasındaki güç dengesini yansıtan, ancak doğrudan tahtı ele geçiremeyen bir figürdür.

Kür Han, tarihsel bir şahsiyet olmaktan çok Türk destan geleneğinin mitolojik figürlerinden biridir. Oğuz Kağan Destanı’nda adı geçen bu han, Kara Han gibi karakterlerin gölgesinde kalmış olsa da, isminin etimolojisi ve destandaki yeri, onun kuvvet, kudret ve hanedan düzenini temsil eden sembolik bir unsur olduğunu göstermektedir. Kür Han’ın adı, Türk mitolojisinin çeşitliliğini ve sözlü geleneğin zenginliğini ortaya koymaktadır.